Olivier DUPUIS La pertinence – et la légitimité – politiques de la question du statut et du territoire de la Région bruxelloise commencent enfin à être reconnues. Ainsi, pour le géographe Christian Kesteloot, « l’idée d’une organisation territoriale qui recouvre l’ensemble de la région métropolitaine est tout à fait défendable. De plus, un élargissement de Bruxelles permettrait à la périphérie nantie de contribuer aux charges de la consommation collective. » 1 Syndrome « Nimby » Cette Bruxelles multiculturelle que l’on aime, comme les éoliennes, « de loin mais pas dans son jardin », constitue une des raisons du statu quo actuel. En forçant à peine le trait, l’on pourrait dire que ce Nimby social et culturel se nourrit de la parcellisation (voir de la « bantoustanisation ») de Bruxelles. « Un des plus grands obstacles, qui dépasse de loin le clivage linguistique et qui exigera encore plus d’ouverture, de patience et de créativité que ce dernier, est le fort ancrage d’une mentalité anti-urbaine dans une large part de la population de la périphérie de la ville et de ses représentants politiques. » 2 Aux critères présidant à la définition de cette Bruxelles morphologique, critères éminemment politiques puisqu’ils concernent la polis bruxelloise (continuité du bâti, densité de population, densité d’emplois, taux de migrations alternantes sortantes et entrantes bruxelloises 3), il reste à associer d’autres critères eux aussi politiques : l’environnement politique, soit les facteurs Flandre et Wallonie ; la structure « culturelle » des populations des communes concernées par une intégration politique dans la Région bruxelloise ; le contexte physique et environnemental. Syndrome du pigeon Traduire en termes politiques et institutionnels cette Bruxelles morphologique définie par les géographes, relève encore de la gageure. Mais certains prennent le risque de l’esquisser. Pour le ministre flamand Pascal Smet « Il faut commencer l’élargissement avec Waterloo et Lasne, c’est-là que les riches habitent. C’est une question de solidarité socio-économique. Si après cette démarche, on doit ajouter un pour cent de territoire flamand, pour moi, ce n’est pas la fin du monde » 4. Fair enough. Non pas parce qu’il faudrait sauver le soldat Onkelinx mais parce qu’une approche politique de l’élargissement doit aussi prendre en compte un certain ressenti et, comme nous l’avons vu, un certain vécu des Flamands selon lequel ce serait eux qui, une fois encore, devraient en payer seuls le prix. En d’autres termes, il s’agit d’établir un certain équilibre ou une certaine proportionnalité dans les « transferts » vers la Région bruxelloise entre le nombre de communes situées aujourd’hui en Wallonie et en Flandre et entre le nombre d’habitants néerlandophones et francophones résidant dans ces communes. Syndrome de la tache d’huile La question de l’expansion de la présence francophone dans la périphérie située aujourd’hui en Flandre, la fameuse « tache d’huile » qui (pré)occupe toujours de nombreux responsables politiques flamands, appelle un certain nombre de précisions. Quelle est la part de réalité et de fantasme dans ce phénomène ? Quelles sont les logiques qui l’ont portée ? Quelle est sa nature et son ampleur aujourd’hui ? Quel serait le meilleur moyen de la circonscrire sans pour autant adopter des mesures peu voire anti-démocratiques ? Ce phénomène fut d’abord le résultat d’une logique d’expansion urbaine commune à de nombreuses villes belges et européennes. Mais il fut aussi le résultat du reflux de francophones de Flandre vers Bruxelles après la fixation de la frontière linguistique et l’entame du processus de fédéralisation. Ainsi, par exemple, une partie des exilés francophones de l’Université catholique de Louvain choisirent la Région bruxelloise plutôt que Louvain-la-Neuve. En outre, comme le souligne l’étude la VUB 5, ce phénomène a changé de nature au cours de la dernière décennie. De francophone, la tache d’huile est devenue surtout internationale. Selon une étude du gouvernement flamand, en périphérie bruxelloise « le néerlandais n’est parlé que dans 37% des familles ayant un enfant bénéficiant des services de Kind en Gezin 6, (…). Un tiers (33%) des familles parlent le français et les 30% restants une autre langue. » tandis qu’ « au 1er janvier 2011, la périphérie était peuplée de 108.000 étrangers, représentant 114 nationalités différentes, soit 27% de sa population. » 7 Un gordel nouveau Comme d’autres, cette étude confirme, dans la ligne du phénomène observé en Région bruxelloise 8, une tendance lourde à l’oeuvre dans la périphérie bruxelloise 9 : la diversification linguistique de la population. Même le flamandissime ministre de l’intérieur du gouvernement flamand, Geert Bourgeois, « attribue cette évolution à la proximité de Bruxelles « où (selon lui) 61,6% de la population est d’origine étrangère« » 10. Et, en dépit des mesures prises par le gouvernement flamand, rien ne laisse présager une inversion de tendance. Au contraire, des études prévoient, lors de la mise en service du RER, une intensification des phénomènes migratoires de la Région bruxelloise vers la périphérie, tant en Flandre qu’en Wallonie. Aux facteurs objectifs plaidant pour la mise en adéquation de la Région bruxelloise avec son territoire métropolitain, afin d’en faire une région viable, le principe de réalité devrait également amener la Flandre et la Wallonie à reconnaître la structure fortement « bruxelloise » des populations de la périphérie. Profondeur stratégique Sur ces bases nouvelles, il serait possible de trouver une solution durable et apaisée à la question de la tache d’huile (francophone et internationale). Elle pourrait s’articuler autour de trois éléments. En premier, l’instauration de trois zones linguistiques au sein de la Région bruxelloise élargie : une zone bilingue (les 19 communes), une zone néerlandophone (regroupant les communes issues du Brabant flamand) et une zone francophone (regroupant les communes issues du Brabant wallon). En d’autres termes, dans la ligne de la proposition développée par Alain Maskens 11, il s’agirait de faire bouger les frontières régionales sans toucher à la frontière linguistique. En second lieu, en généralisant au sein de l’actuelle Région bruxelloise un enseignement bilingue, ou, mieux, trilingue puisque Bruxelles est aussi la capitale de l’Union européenne. Enfin, en sanctuarisant autour de la Région bruxelloise élargie une zone à vocation exclusivement rurale, où toute nouvelle construction serait prohibée. Plateau de Huldenberg, morne plaine, plaine de Baudémont, Pajottenland, … un gordel vert où, place à l’imaginaire, la « frontière » serait matérialisée par une drève de hêtres, l’arbre symbole de Bruxelles, abritant un sentier de randonnée serpentant autour de la Région bruxelloise. Cet ensemble de mesures permettrait de créer cette profondeur stratégique indispensable pour arrêter le processus d’irradiation et d’étalement urbains et pour créer un climat apaisé entre les « mondes » néerlandophone et francophone, en préservant par la même occasion l’une des rares ressources naturelles de nos contrées : la terre et les terres agricoles. 12 Dans une Belgique où 70 % des compétences ont déjà été dévolues aux régions (et aux communautés), où, à lui seul, le budget de la Région flamande dépasse désormais le budget de l’Etat fédéral, la Région bruxelloise ne peut continuer à vivoter en quémandant cycliquement aux deux grandes régions du pays des « refinancements » pour combler le manque à gagner résultant du versement de l’impôt sur leur lieu de résidence des 340.000 Flamands et Wallons qui viennent chaque jour y travailler. La Région bruxelloise doit urgemment se penser, à l’instar de Vienne ou de Berlin, comme une région-capitale. Celle d’une Belgique fortement décentralisée. Certes. Mais surtout comme région-capitale d’une Union européenne qui comptera dans les prochaines années une quarantaine d’Etats-membres et qui, à moins que notre continent n’ait opté pour le déclin, assumera de nouvelles et importantes compétences en matière de politique étrangère, de sécurité, de défense, de l’énergie, … | De politieke pertinentie – en legitimiteit – van het debat rond het statuut en de grenzen van het Brussels Gewest wordt stilaan erkend. Zo acht geograaf Christian Kesteloot een territoriale organisatie op basis van de volledige metropolitaanse regio geheel verdedigbaar. Bovendien zou een verruiming van Brussel ertoe leiden dat de rijke Rand bijdraagt tot de lasten van de consumptie van de gemeenschap. 16 Het Nimby-syndroom Dat we het multiculturele Brussel wel graag zien, maar net zoals windmolens liever ‘van ver en niet in onze achtertuin’, biedt een gedeeltelijke verklaring voor de huidige stilstand. Het is nauwelijks overdreven te stellen dat het sociale en culturele Nimby-syndroom gevoed wordt door de Brusselse versnippering in wat men ‘bantoestans’ zou kunnen noemen. Volgens Christian Kesteloot is één van onze grootste hinderpalen, die ons veel meer zal dwarsliggen dan de taalkwestie, en die meer inspanningen, geduld en creativiteit zal vergen, de diep verankerde antistedelijke mentaliteit van een groot deel van de bevolking van de Brusselse Rand en zijn politieke vertegenwoordigers. 1 Tot zover de criteria van het morfologische Brussel, die in hoge mate politiek getint zijn aangezien ze de Brusselse polis bepalen (continuïteit van de bebouwing, bevolkingsdichtheid, inkomende en uitgaande migratiestromen) 2. Daarbij moet nog een reeks andere criteria worden gevoegd, die niet minder politiek van aard zijn: het politieke milieu (de invloed van Vlaanderen en Wallonië), de ‘culturele’ structuur van de bevolking van de gemeenten die in het Brussels Gewest worden opgenomen, en tot slot de fysieke context en het milieu. Het kind van de rekening Het lijkt vooralsnog een hachelijke onderneming om het morfologische Brussel, zoals het door de geografen wordt gedefinieerd, in politieke en institutionele termen te vertalen. Toch wagen sommigen zich aan een eerste aanzet. Volgens Vlaams minister Pascal Smet “zou de verruiming moeten starten met de gemeenten Waterloo en Lasne, daar waar de rijken wonen. Het is een kwestie van sociaal-economische solidariteit. Als we daarna een percent Vlaams grondgebied moeten afstaan, zal dat niet het einde van de wereld zijn” 3. Fair enough. Niet zozeer omdat we staan te springen om soldaat Onkelinx aan boord te hijsen, maar vooral omdat een verruiming van Brussel rekening moet houden met het Vlaamse uitgangspunt dat het onrechtvaardig zou zijn als opnieuw enkel Vlaanderen de rekening gepresenteerd zou krijgen. Anders gezegd, het komt erop aan om op het vlak van de ‘transfers’ naar het Brussels Gewest een evenwicht te bereiken tussen Vlaamse en Waalse gemeenten en tussen de Nederlandstalige en Franstalige bewoners van die gemeenten. Het syndroom van de olievlek De kwestie van de expansie van de Franstalige aanwezigheid in de (vandaag Vlaamse) Rand, de zogenaamde ‘olievlek’ die nog steeds zoveel Vlaamse politici in de ban houdt, moet met enige kritische afstand worden bekeken. In hoeverre is het een reëel fenomeen of een hersenschim? Op welke logica is het gegrond? Wat is de aard en de omvang van het fenomeen vandaag? Hoe kan men het indijken, zonder daarom over te gaan tot weinig (of zelfs anti-) democratische maatregelen? Het fenomeen is in de eerste plaats het resultaat van de stedelijke expansielogica die in alle Belgische en Europese steden terug te vinden is. Daarnaast kende Brussel ten gevolge van de vastlegging van de taalgrens en de start van het federaliseringsproces een toestroom van Franstaligen uit Vlaanderen. Zo koos een deel van de Franstaligen die uit de Université catholique de Louvain waren geband, voor het Brussels Gewest in plaats van Louvain-la-Neuve. Een studie van de VUB 4 onderstreept dat de aard van het fenomeen in de loop van het laatste decennium grondig is gewijzigd. De olievlek is vandaag niet langer uitsluitend Franstalig maar veeleer internationaal van aard. Volgens een studie van de Vlaamse regering spreekt men in de Brusselse Rand “Nederlands in 37% van de gezinnen waar een kind gebruik heeft gemaakt van de dienstverlening van Kind en Gezin, (…). Een derde (33%) van de gezinnen spreekt Frans en de overige 30% spreekt een andere taal”. In de Rand “woonden op 1 januari 2011 108.000 vreemdelingen, afkomstig uit 114 verschillende landen, d.i. 27% van de bevolking”. 5 Een nieuwe gordel De VUB-studie is niet de enige die aangeeft dat een fenomeen dat men in het Brussels Gewest waarneemt 6, ook zeer sterk in de Rand aanwezig is 7, met name de taalkundige diversificatie van de bevolking. Zelfs de uiterst Vlaamse minister van Binnenlandse Zaken van de Vlaamse regering, Geert Bourgeois, “schrijft die ontwikkeling toe aan de nabijheid van Brussel, waar (volgens hem) 61,6% van de bevolking van buitenlandse afkomst is” 8. Welke maatregelen de Vlaamse regering ook treft, niets lijkt die tendens te kunnen doen keren. Wel in het tegendeel: studies voorspellen dat, wanneer het GEN operationeel zal zijn, de migratiestromen uit het Brussels Gewest naar de (zowel Vlaamse als Waalse) Rand nog intenser zullen worden. Niet alleen vanuit sociaal-economisch oogpunt zou men het Brussels Gewest moeten laten samenvallen met zijn metropolitaanse grondgebied. Ook het realiteitsprincipe zou Vlaanderen en Wallonië ertoe moeten aanzetten om het uitgesproken ‘Brusselse’ karakter van de bevolkingsstructuur in de Rand te erkennen. Dieptestrategie Vanuit een dergelijk nieuw vertrekpunt is het mogelijk een duurzame en weloverdachte oplossing uit te werken voor de kwestie van de (Franstalige en internationale) olievlek. Die oplossing zou uit de drie volgende elementen kunnen bestaan. Ten eerste zouden er in het verruimde Brussels Gewest drie taalzones worden ingevoerd: een tweetalige zone (de 19 gemeenten), een Nederlandstalige zone (de gemeenten die vroeger in Vlaams-Brabant lagen) en een Franstalige zone (de gemeenten die vroeger in Waals-Brabant lagen). In de lijn van het voorstel dat door Alain Maskens werd uitgewerkt 9, zou men de gewestgrenzen wijzigen zonder aan de taalgrens te raken. Ten tweede zou er op het hele Brusselse grondgebied tweetalig onderwijs worden ingevoerd. Idealiter zou dat onderwijs zelfs drietalig zijn: Brussel is niet voor niets de hoofdstad van de Europese Unie. Tot slot zou er rond het verruimde Brussels Gewest een rurale zone worden gevrijwaard, waar elke vorm van nieuwbouw verboden zou zijn: Huldenbergplateau, plateau van Baudémont, Pajottenland… Die groene gordel zou veel zichtbaarder zijn dan zijn (fictieve) voorganger: de grens zou concreet gestalte krijgen door de aanleg van een beukendreef – een boomsoort die symbool staat voor Brussel – die zich als een aangename wandelweg rond het Brussels Gewest zou slingeren. Een bundeling van die drie maatregelen staat garant voor de dieptestrategie die nodig is om de uitdijing van de verstedelijking tegen te gaan en een sereen klimaat te scheppen tussen de Nederlandstalige en Franstalige ‘werelden’. Tegelijk worden de natuurlijke rijkdommen en de landbouwgronden van onze streek beschermd. 10 In een België waar al 70% van de bevoegdheden naar de gewesten (en de gemeenschappen) zijn overgeheveld en waar de begroting van het Vlaams Gewest dat van de federale staat overschrijdt, kan het Brussels Gewest niet blijven aanmodderen door systematisch bij de andere gewesten om een ‘herfinanciering’ te bedelen. De op te vullen Brusselse tekorten resulteren immers uit het feit dat de Vlamingen en de Walen die in Brussel komen werken, belastingen betalen in de gemeente waar ze gehuisvest zijn. Het Brussels Gewest moet dringend, in navolging van Wenen en Berlijn, tot een gewest-hoofdstad worden omgevormd, ook al zal het de hoofdstad van een sterk gedecentraliseerd België zijn. Brussel moet als gewest de hoofdstad worden van de Europese Unie, die de komende jaren een veertigtal lidstaten zal bundelen en die – behalve als het continent voor regressie kiest – nieuwe en belangrijke bevoegdheden zal uitoefenen op het vlak van buitenlands beleid, veiligheid, defensie, energie… Vertaling : Veerle Lindemans |
|
|